15 grudnia 2020 r. odbyła się debata online CPS „Dialog”, pt. „Seniorzy na rynku pracy w czasie pandemii COVID-19”.
Uczestników spotkania przywitała Iwona Zakrzewska, dyrektor CPS „Dialog”, która podkreśliła, że temat ten może cieszyć się mniejszym zainteresowaniem ponieważ podejście do pracujących emerytów w sytuacji, kiedy jest dość trudny rynek pracy, jest dość różne. Kryzys wywołany pandemią dotknął wiele osób aktywnych zawodowo. Według szacunków Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej do końca roku stopa bezrobocia może wzrosnąć o 1 punkt procentowy. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w drugim kwartale bieżącego roku było ponad 16 mln osób aktywnych zawodowo, z czego 8,3 proc. stanowiły osoby w wieku emerytalnym. Było to więcej o 0,3 proc. niż w analogicznym czasie w 2019 r. Oznacza to, że 1,3 mln osób w wieku emerytalnym jest aktywnych zawodowo.

„Seniorzy na rynku pracy w czasie pandemii Covid-19”

Profesor Stanisława Golinowska, Uniwersytet Jagielloński, w swojej prezentacji przypomniała, że dłuższe przeciętne trwanie życia stanowi uniwersalną tendencję krajów dobrobytu, mimo pewnego zatrzymania postępu w ciągu ostatnich lat. Starzenie się jest procesem biologiczno-społecznym, o niejednolitym początku oraz zróżnicowanych etapach. Starość może mieć przebieg pozytywny, można starzeć się w zdrowiu. Utrzymanie aktywności fizycznej i umysłowej jest warunkiem starzenia się w zdrowiu. Aktywność edukacyjna i dalsza praca stanowią najsilniejszy czynnik sprzyjający aktywności osób starszych. Należy też pamiętać, że osoby starsze to nie jest jedna grupa. Na rynku pracy funkcjonują pracownicy starsi, czyli osoby w wieku 55+; emeryci, czyli pracownicy w wieku 65+ oraz są osoby w wieku 85+, które coraz częściej wymagają opieki. Każda z tych grup ma inne potrzeby i wymaga innego rodzaju wsparcia. Profesor S. Golinowska zadała pytanie: Co sprzyja/nie sprzyja aktywności osób starszych na rynku pracy? Jej zdaniem istnieje popyt na pracę osób w starszym wieku, nie tylko dlatego, że podaż osób młodszych jest za niska, ale także dlatego, że cechy starszych pracowników są atrakcyjne - kwalifikacje, doświadczenie i stabilne zachowania. Podaż starszych osób zdolnych do zatrudnienia bywa ograniczona niedostatecznym dopasowaniem warunków i stosunków pracy do potrzeb zdrowotnych starszych pracowników. Odpowiednie przepisy prawne dotyczące zatrudnienia osób starszych (wiek przejścia na emeryturę) i godzenia pracy ze świadczeniami społecznymi nie motywują do dalszej pracy.
Profesor S. Golinowska przytoczyła kilka najbardziej istotnych międzynarodowych badań, według których np. spośród wszystkich aktywności osób starszych kontynuacja pracy zarobkowej zajmuje drugie miejsce, po aktywności fizycznej. Tendencja pracujących osób starszych jest rosnąca od początku tego wieku, ale te osoby starsze pracują w niepełnym wymiarze godzin, a 60 proc. w tej grupie stanowią kobiety. Pracujące osoby starsze (65-74 l.) są zadowolone z pracy (90 proc.) bardziej niż młodsze, nieco bardziej mężczyźni niż kobiety. 1/3 pracujących osób starszych kontynuuje pracę nie z powodów ekonomicznych. Najwyższy udział pracujących w wieku 65+ ma wyższe wykształcenie. Prawie 70 proc. osób 65+ nie kontynuuje pracy ponieważ przechodzi na emeryturę zgodnie z uprawnieniami.
W związku z pandemią COVID-19 obserwujemy na rynku pracy ogólny spadek zatrudnienia i wzrost bezrobocia, a także interwencje państwa na podtrzymanie popytu i wsparcie pracowników. Rośnie zjawisko pracy zdalnej, ale nastąpił masowy spadek ofert pracy oraz spadek zatrudnienia kobiet. Pojawiło się zjawisko szarej strefy i wzrasta zatrudnienie prekaryjne. W różnych krajach widzimy, że pracownicy na linii frontu w walce z pandemią są ze zróżnicowaną ochrona zdrowotną (testy, wspierająca organizacja pracy i warunków jej wykonywania).
W związku z pandemią COVID-19 w wielu krajach pojawiły się narzędzia wsparcia, do których należą m.in. wsparcie finansowe dla firm, wsparcie dochodowe dla tracących pracę, wsparcie dochodowe osób w kwarantannie, pomoc w sytuacji nieoczekiwanych potrzeb opiekuńczych, sposoby podtrzymywania zatrudnienia, ograniczanie ryzyka zakażeń pracowników narażonych na kontakty w pracy, rozszerzenie zasiłków chorobowych, pomoc zaopatrzeniowa „zamkniętych” w domu, zmiany przepisów dotyczących zwalniania.
„Chciałabym podkreślić, że w Polsce osoby starsze najczęściej pracują w zawodach obecnie najbardziej narażonych na zakażenie, są to zawody medyczne, zawody nauczycielskie i zawody opiekuńcze. Sytuacja w Polsce dot. pracujących lekarzy w wieku 55+ to mamy sytuację dramatyczną. Generalnie mamy dramatyczną sytuację jeśli chodzi o podaż pracy w sektorze ochrony zdrowia” – mówiła prof. S. Golinowska.
Podsumowując swoje wystąpienie prelegentka podkreśliła, że przy niskiej stopie zatrudnienia osób starszych, kryzys zdrowotny pogłębi niską aktywność seniorów i pogorszy ich zdrowie. Potrzebny jest program wychodzenia seniorów z domu: do aktywności fizycznej, do pracy, do aktywności edukacyjnej, do działalności społecznej. Z ogólnospołecznego i dalekosiężnego punktu widzenia byłby to program zasadniczy, wymagający politycznego uznania, społecznego zrozumienia, odpowiednich zasobów i narzędzi regulacyjnych oraz instytucji.

„Ograniczanie wpływu pandemii COVID-19 na osoby starsze w rekomendacjach Organizacji Narodów Zjednoczonych i Międzynarodowej Organizacji Pracy”

Jako kolejny głos zabrał dr Andrzej Klimczuk, Szkoła Główna Handlowa, w swoim wystąpieniu mówił o propozycjach Światowej Organizacji Pracy i Organizacja Narodów Zjednoczonych dot. podejścia do osób starszych w warunkach pandemii.
„ONZ opublikowała w maju dokument dot. szeroko rozumianych osób starszych, gdzie wskazano na cztery główne ryzyka związane z COVID-19: grupa 50+ jest szczególnie narażona na infekcje i śmiertelność jest wyższa; wrażliwość i zaniedbanie, czyli starsi będą ignorowani; status tych osób może się pogorszyć i mogą się znaleźć w sytuacji ubóstwa; wskazano też zdrowie psychiczne i fakt nie traktowania osób starszych, pracowników jako partnerów. (…) Wszystkie rekomendacje w tym raporcie sprowadzają się do tego, by państwa członkowskie starały się ograniczać wszelkie formy dyskryminacji” – mówił dr A. Klimczuk.
Dystansowanie społeczne, które jest w rzeczywistości dystansowaniem fizycznym, powoduje lęk przed osobami starszymi w pracy i nawet po pandemii ten stan może pozostać. 14 grudnia Zgromadzenie Ogólne ONZ proklamowało Dekadę Zdrowego Starzenia 2021-2030 (Decade of Healthy Ageing).
„W przesłankach tego dokumentu strategicznego zapisano dwie rzeczy. (…) Starsze osoby w słabym zdrowiu pracują mniej, zarabiają mniej i odchodzą na emeryturę wcześniej. Starsze kobiety pracujące są szczególnie podatne na nieproporcjonalny wpływ automatyzacji pracy, zmiany technologiczne i wprowadzanie rozwiązań związanych ze sztuczną inteligencją. Starsze kobiety pracujące będą także narażone na nieodpłatną pracę w wszelkiej opiece – nad wnukami, nad osobami starszymi. Starsze pracownice są także narażone na praktyki dyskryminacyjne o podłożu kulturowym. W celach Dekady podkreślono dwa, które są związane z rynkiem pracy osób starszych: promocja równości szans i promowanie wszystkich możliwych ułatwień usług publicznych dla osób starszych, w tym także usług rynku pracy, usług finansowych i usług zdrowotnych w celu ograniczenia bezrobocia osób starszych. Traktuje się, że osoby starsze będą nie tylko użytkownikami tych usług ale ich także świadczeniodawcami. (…) Promowane instrumenty nie są niczym nowym, są to elementy, które powtarzają się w różnych programach i strategiach od 30 lat. Jeden z instrumentów jest szeroko nazwany jako zmiana tego jak ludzie myślą, czują i zachowują się wobec wieku i osób starszych. (…) Drugi instrument to zapewnienie przez społeczności wykorzystania umiejętności i zdolności osób starszych – w odniesieniu do rynku do pracy określono to jako promocja zróżnicowania wiekowego na rynku pracy. Nie stosuje się zwrotu, który przyjął się w Polsce po publikacji Eurofundu - age managment, czyli zarządzanie wiekiem. Chodzi bardziej o zróżnicowanie na rynku pracy szeroko rozumiane” – mówił prelegent.
W dalszej części wystąpienia dr A. Klimczuk wymienił cztery filary opublikowanego w maju modelu Światowej Organizacji Pracy: szeroko rozumiane stymulowanie rozwoju gospodarczego i zatrudnienia, wsparcie przedsiębiorstw, ochrona pracowników i ich miejsc pracy, dialog społeczny.

„Działania OPZZ na rzecz seniorów w dobie pandemii”

Katarzyna Duda, ekspert Ogólnopolskiego Porozumienie Związków Zawodowych, w swoim wystąpieniu skupiła się na przybliżeniu informacji dot. starszych osób, pracowników i ich problemów jakie docierały do OPZZ. Pandemia zmieniła podejście rządu i pracodawców do kwestii pracujących emerytów. W ocenie OPZZ wskazywanie pracujących emerytów jako grupy, którą można w pierwszej kolejności usunąć z rynku pracy jest karygodne.
„Z danych Krajowego Rejestru Długów wynika, że całkowite zadłużenie emerytów wynosi 6 mld, a 5 lat temu wynosiło 3 mld. Różni eksperci prognozują, że pandemia może pogłębić wzrost zadłużenia tej grupy między innymi dlatego, że starsze pokolenie będzie wspierać finansowo dzieci, wnuki i ze względu na bardziej ustabilizowaną sytuację finansową będzie miało lepszy dostęp do kredytów lub pożyczek. (…) Nie możemy się zgodzić z tym, że ta grupa mniej dotkliwie odczuje ewentualne pożegnanie się z miejscem pracy” – mówiła K. Duda.
Prelegentka wspomniała, że OPZZ zwróciło się we wrześniu 2020 r. z wnioskiem do Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej o wprowadzenie przepisów, które zagwarantują ochronę przed zajęciem komorniczym części sumy stanowiącej wynagrodzenie z tytułu umowy cywilnoprawnej w przypadku, gdy dłużnik ma drugie źródło dochodu w postaci emerytury. Według opinii OPZZ, wprowadzenie takich przepisów dawałoby ochronę zadłużonym emerytom i zwiększyłoby zainteresowanie rejestrowaną aktywnością zawodową.
Według prelegentki, spojrzenie na grupę starszych osób sprzed pandemii było lepsze niż to w czasie pandemii – wcześniej zachęcano do aktywności zawodowej starsze osoby, a w czasie pandemii starsi pracownicy znaleźli się w grupie, która jako pierwsza może utracić zatrudnienie.
Dyrektor Iwona Zakrzewska, zapraszając do dyskusji uczestników spotkania podkreśliła, że w tym roku ogromny i bezpośredni wpływ na rynek pracy miała pandemia. Dotyczy to zarówno ludzi będących w wieku emertytalnym, jak i młodych.

Dyskusja

Profesor Kazimierz W. Frieske, podziękował prelegentom za ciekawe wystąpienia. Zwrócił uwagę, że im większe bezrobocie w młodych kohortach wieku tym mniejsza ilość osób starszych jest zatrudniona. Zadał też pytanie, jaką frakcję emerytury stanowi to, co może przeciętny emeryt „wyszarpać” z rynku pracy, jeżeli podejmie dodatkową pracę? „Może się okazać, że duża część starszych osób pracuje na szaro, bo nie musi płacić podatków” – zauważył prof. K. Frieske.
Elżbieta Ostrowska, prezes Polskiego Związku Emerytów i Rencistów i Inwalidów, zauważyła, że wybór czy dalej pracować, czy zakończyć aktywność zawodową był często po stronie pracodawcy a nie pracownika. Zalety osób starszych - takie jak kwalifikacje, doświadczenie, lojalność, stabilność zachowań – w praktyce były mniej cenione. Przez pandemię powstały napięcia na rynku pracy i konieczność zwalniania pracowników. W pierwszej kolejności rozważa się zwalnianie osób starszych, bo mają zapewnione źródło utrzymania w postaci emerytury wiec mogą zwolnić miejsce osobom młodszym. Drugim argumentem, który się pojawił, jest powszechność pracy zdalnej, która nie wszystkim osobom starszym przychodzi łatwo. Zdaniem prezes Ostrowskiej starsze osoby na rynku pracy są traktowane przedmiotowo. Jak brakuje pracowników na rynku pracy to starszych zachęca się do kontynuowania pracy zawodowej lub powrotu do pracy, którą wcześniej wykonywali. Jak są sytuacje kryzysowe, jak obecnie pandemia, to namawia lub oczekuje się od osób starszych, że odejdą z pracy.
„Po pandemii będzie konieczne ponowne spojrzenie na osoby starsze – nie tylko na rynku pracy, ale generalnie w życiu społecznym. Przede wszystkim uświadomienie sobie potencjału, który osoby starsze sobą reprezentują. Apelowanie do pracodawców i okazywanie im korzyści z zatrudniania osób w wieku 55-65+” – mówiła prezes E. Ostrowska.
Profesor Stanisława Golinowska, zauważyła, że obecnie obserwujemy nie tyle zjawisko bezrobocia osób młodszych, co zjawisko większej skali prekaryjnego zatrudnienia. „To co jest niedoceniane przez naszych specjalistów to sprawa starzenia się w zdrowiu. (…) Życie w zdrowiu to życie w szczęściu. (…) Należy zrozumieć potencjał, jaki tkwi w osobach starszych i korzyści dla nich. (…) Praca daje inne możliwości, daje ludziom aktywność, która jest niezbędna” – mówiła prof. S. Golinowska.
Doktor Andrzej Klimczuk, zwrócił uwagę, że niektóre polityki publiczne potrzebują idei przewodnich lub haseł marketingowych, i na poziomie ONZ takie hasła często występują. Zgodził się z prezes Elżbietą Ostrowską, że epidemia wyostrzyła pewne tendencje, i że konieczne będzie przewartościowanie ról. ONZ nazywa teraz takie działania „reintegracją”, czyli włączeniem osób starszych w tryby życia społecznego i ekonomicznego. Przypomniał także uczestnikom, że był kiedyś prowadzony program „Solidarność Pokoleń” i być może po pandemii należałoby ponownie stworzyć podobny program.
Profesor Kazimierz W. Frieske, zwrócił uwagę, że używa się wzorca mentalnego, że integracja społeczna to przede wszystkim integracja poprzez rynek pracy. A zdaniem prof. K. Frieske istnieją dziesiątki rozmaitych form społecznej integracji, również solidarności pokoleń, poza rynkiem pracy.
Iwona Zakrzewska, dyr. CPS „Dialog”, dziękując za spotkanie zwróciła uwagę, że obecna niepewna sytuacja na rynku pracy stanowi wyzwanie nie tylko dla tych, którzy teraz stracili pracę, ale także dla tych, którzy utracili ją wcześniej i byli na etapie przebranżowienia. Dzisiejsze spotkanie dotyczy seniorów i należy pamiętać, że inaczej wchodzą oni na rynek pracy.. Część osób starszych nie dysponuje tak zaawansowaną wiedzą technologiczną i informatyczną, by włączyć się do pracy zdalnej. Należy też pamiętać, że duża część seniorów, która nie chce pracować i ma zabezpieczenie emerytalne, bardzo aktywnie włącza się w życie społeczne, kulturalne.